Nghệ thuật truyền thống Nhật Bản “Nohgaku”, sánh ngang với Kabuki và Bunraku, là loại hình nghệ thuật sân khấu kết hợp giữa Noh – nơi sự tĩnh lặng và căng thẳng đan xen – và Kyogen – mang lại tiếng cười cho khán giả bằng sự hài hước đậm chất con người.
Nohgaku được hoàn thiện vào thời Muromachi, tự hào với lịch sử hơn 600 năm, đã được truyền lại cho đến ngày nay như một biểu tượng của thẩm mỹ và văn hóa tinh thần Nhật Bản.
Bài viết này sẽ giải thích một cách dễ hiểu về lịch sử của Nohgaku, các tiết mục tiêu biểu, vai trò như Shite và Waki, cũng như những điểm cần biết khi thưởng thức. Chúng tôi sẽ giới thiệu đầy đủ sức hấp dẫn của nghệ thuật truyền thống này để ngay cả những người mới cũng có thể yên tâm thưởng thức Nohgaku.
※Khi bạn mua hoặc đặt trước các sản phẩm được giới thiệu trong bài viết, một phần doanh thu có thể được hoàn lại cho FUN! JAPAN.
Nghệ thuật truyền thống Nhật Bản “Nohgaku” là gì? Lịch sử, đặc trưng, sự khác biệt giữa Noh và Kyogen
Nohgaku là tên gọi chung cho hai loại hình nghệ thuật “Noh” và “Kyogen”, và là một trong những nghệ thuật truyền thống tiêu biểu của Nhật Bản. Nguồn gốc của nó bắt nguồn từ Sangaku được du nhập vào Nhật Bản thời Nara và Heian, và Sarugaku đã phát triển vào thời Kamakura.
Noh và Kyogen được biểu diễn trên cùng một sân khấu, mỗi loại thể hiện những khía cạnh khác nhau, và đã được truyền lại như một nghệ thuật biểu tượng của văn hóa Nhật Bản suốt hơn 600 năm.
Noh là gì?
Noh là nghệ thuật cổ điển tiêu biểu của Nhật Bản, được hoàn thiện vào thời Muromachi (1336–1573). Hiện nay có khoảng 240 tiết mục được biểu diễn. Thông qua mặt nạ Noh và trang phục lộng lẫy, Noh thể hiện những cảm xúc sâu sắc của con người như nỗi buồn, giận dữ, tình cảm, tình yêu bằng điệu múa và hát uyển chuyển. Các nhân vật xuất hiện gồm thần, linh hồn, phụ nữ, quỷ… mỗi loại đều có mặt nạ và trang phục riêng biệt.
Kyogen là gì?
Kyogen là hài kịch chủ yếu dựa vào lời thoại, hình thành vào thời Muromachi, là nghệ thuật sân khấu đậm chất con người lấy đề tài từ đời sống thường nhật và truyện dân gian. Kế thừa yếu tố hài hước của Sarugaku, trên sân khấu xuất hiện những nhân vật duyên dáng, cá tính, mang lại tiếng cười sảng khoái.
Kyogen còn đóng vai trò là “Ai Kyogen”, tức là tiết mục chèn giữa các vở Noh, giúp giải thích bối cảnh câu chuyện hoặc làm dịu bầu không khí căng thẳng của khán giả. Ngoài ra, khi Kyogen được biểu diễn độc lập thì gọi là “Hon Kyogen”.
Lịch sử của Nohgaku: Từ Sarugaku đến Nohgaku
Sarugaku là nguồn gốc của Nohgaku, phát triển từ nghệ thuật hài hước, bắt chước. Vào cuối thời Kamakura đã xuất hiện “Okina Sarugaku” là nghệ thuật mang tính nghi lễ, thần bí. Sau đó, vào thời Nam Bắc Triều (1336–1392), Noh bắt đầu được biểu diễn bởi các đoàn Sarugaku và đến thời Muromachi, cha con Kanami và Zeami đã nâng tầm nghệ thuật, đặt nền móng cho Nohgaku ngày nay.
Trong khi đó, Kyogen lại kế thừa yếu tố hài hước của Sarugaku, cũng hình thành vào thời Nam Bắc Triều và phát triển song song với Noh. Thời Muromachi, Nohgaku được các võ sĩ và quý tộc bảo trợ, đến thời Edo được công nhận là “shikigaku” (nghệ thuật nghi lễ) của Mạc phủ, và được biểu diễn trong các nghi lễ của tướng quân.
Hình thức Noh gần với ngày nay cũng được hoàn thiện vào thời Edo, khi các tiết mục và cách dàn dựng được hệ thống hóa và chuẩn hóa.
Từ giữa thời Showa trở đi, giá trị nghệ thuật của Kyogen cũng được đánh giá cao, và các buổi biểu diễn chỉ Noh hoặc chỉ Kyogen cũng được tổ chức thường xuyên. Năm 2008, Nohgaku (bao gồm Noh và Kyogen) đã được ghi danh vào "Danh sách đại diện di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại" của UNESCO, và được đánh giá cao cả ở trong và ngoài nước như một nghệ thuật truyền thống tiêu biểu của Nhật Bản.
Kanami và Zeami – Những người đặt nền móng cho Noh
Kanami đã dẫn dắt một đoàn Sarugaku vào thời Muromachi, kết hợp các yếu tố của Dengaku* và các loại hình nghệ thuật thịnh hành lúc bấy giờ, phát triển Sarugaku Noh thành một nghệ thuật sân khấu có giá trị nghệ thuật cao, đặt nền móng cho Noh.
Người đã làm cho Noh trở nên tinh tế hơn nữa chính là con trai ông, Zeami. Zeami đã hoàn thiện phong cách "Mugen Noh" với khả năng miêu tả tâm lý xuất sắc, sáng tác nhiều kịch bản Noh giàu tính văn học bằng cách kết hợp kỹ thuật của Waka và Renga.
Hơn nữa, ông còn viết các tác phẩm lý luận tiêu biểu như "Fūshi Kaden", hệ thống hóa mỹ học và lý luận dàn dựng của Nohgaku, để lại ảnh hưởng lớn cho hậu thế.
*Dengaku: Nghi lễ cầu mùa màng bội thu và nghệ thuật truyền thống được thưởng thức như một loại hình nghệ thuật từ thời Heian.
📚Đọc "Fūshi Kaden" (Yahoo! Shopping)
Những điều nên biết trước khi thưởng thức buổi biểu diễn Nohgaku
Thời lượng biểu diễn của một vở kịch Noh thường khoảng 60–90 phút, Kyogen khoảng 15–30 phút. Có hình thức kết hợp một vở Noh và một vở Kyogen, hoặc diễn theo hình thức biểu diễn Noh và Kyogen luân phiên với nhau.
Đặc điểm lớn nhất của sân khấu là không sử dụng ánh sáng hay thiết bị sân khấu lớn, mà trong cấu trúc đặc trưng của sân khấu Noh như tấm gương vẽ cây thông và cầu nối, thế giới câu chuyện được thể hiện qua diễn xuất, hát và nhạc cụ. Khán giả có thể thưởng thức bằng cách phát huy trí tưởng tượng dựa trên động tác và âm nhạc của diễn viên.
Các loại vai trong Noh
Trong Noh có bốn loại vai: Shite-kata, Waki-kata, Kyogen-kata, và Hayashi-kata. Hayashi-kata lại được chia thành Fue-kata (sáo), Kotsuzumi-kata (trống nhỏ), Otsuzumi-kata (trống lớn), và Taiko-kata (trống đại). Đây là hệ thống phân công nghiêm ngặt, thông thường không kiêm nhiệm vai trò khác.
Hơn nữa, mỗi vai đều có nhiều trường phái và tổ chức biểu diễn cũng được quyết định dựa trên sự kết hợp các trường phái này.
Shite-kata
Diễn viên đảm nhận vai chính "Shite" trong Noh. Chủ yếu đeo mặt nạ Noh, không chỉ diễn vai người sống mà còn hóa thân thành linh hồn, thần, quỷ và nhiều nhân vật khác nhau. Đặc trưng là thể hiện sự biến đổi qua phần đầu và phần sau của vở diễn.
Thêm vào đó, các vai phụ trợ như Tsure, Jiutai (đội hợp xướng), Koken (quản lý trang phục, đạo cụ và đóng thế cho Shite), cũng như chế tác các vật dụng trên sân khấu đều thuộc vai trò của Shite-kata.
Waki-kata
"Waki-kata" là người đối đáp với Shite và giúp phát huy diễn xuất của Shite. Thường đảm nhận vai nam giới trưởng thành sống trong thực tế như nhà sư, thầy cúng, võ sĩ, và đặc trưng là không đeo mặt nạ khi diễn.
Kyogen-kata
"Kyogen-kata" là diễn viên đảm nhận vai Kyogen. Trong "Aikyogen", vai trò được phân chia tùy theo vở diễn. "Katariai" có vai trò kết nối phần đầu và phần sau của vở diễn thông qua đối thoại với Waki sau khi Shite rời sân khấu.
"Ashiraiai" có nghĩa là "vai hỗ trợ sân khấu", vừa hỗ trợ Waki vừa giúp tiến triển câu chuyện một cách suôn sẻ. Đóng vai người hầu của Waki, cùng các diễn viên khác đối thoại để phát triển câu chuyện.
Kyogen-kata còn có vai trò tạo sự thay đổi cho toàn bộ dòng chảy của Noh, giúp khán giả dễ hiểu và cảm thấy gần gũi hơn.
Hayashi-kata
Nhạc công trong Noh được chia thành các nhóm: sáo, trống nhỏ, trống lớn và trống đại, đảm nhận phần âm nhạc của vở diễn. Các nhạc công ngồi ở vị trí phía sau sân khấu gọi là hayashiza để biểu diễn, và tùy vào từng tiết mục mà có thể không có trống đại tham gia.
Họ đóng vai trò quan trọng trong việc tạo nên bầu không khí và cảm giác căng thẳng của Noh, cùng với phần hát tạo nên thế giới quan của sân khấu.
Các thể loại tiết mục Noh: Năm thể loại dựa trên vai trò của Shite "Gobandate"
Một trong những hình thức trình diễn Noh là chia thành 5 loại dựa trên vai trò xuất hiện và phong cách của tiết mục, mỗi loại biểu diễn một tiết mục, gọi là "Goban-date". Hình thức này được hoàn thiện vào thời Edo, được sử dụng khi trình diễn hệ thống Noh từ sáng đến chiều.
Hiện nay, hiếm khi trình diễn cả năm tiết mục trong một ngày, nhưng đây vẫn là phương pháp phân loại quan trọng để hiểu về các tiết mục Noh.
Tiết mục đầu tiên "Waki Noh"
Là những vở Noh có các nhân vật như thần linh hoặc cận thần phục vụ thiên hoàng xuất hiện. Thần linh hiện ra chúc phúc cho sự an lành của thế giới hoặc kể về nguồn gốc của các đền chùa. Còn được gọi là "Waki Noh", đặc trưng bởi tính chất chúc mừng mạnh mẽ.
Tiết mục thứ hai "Shura-mono"
Là những vở Noh có linh hồn của các võ tướng đã chết trong các trận chiến như Genpei xuất hiện, miêu tả cảnh họ tiếp tục chịu đựng trong cõi Shura. Do thể hiện sâu sắc quan niệm vô thường của sự sống và cái chết trên nền ký ức chiến tranh, nên được gọi là "Shura-mono".
Tiết mục thứ ba "Kazura-mono"
Phần lớn là các tiết mục có linh hồn phụ nữ trong văn học cổ điển, tinh hoa của hoa, thiên nữ xuất hiện làm Shite, thể hiện những bài hát và điệu múa duyên dáng. Kazura-mono giàu tính trữ tình và rực rỡ, bao gồm các tác phẩm nổi tiếng như "Hagoromo", "Kakitsubata", là thể loại tiêu biểu của Noh.
Tiết mục thứ tư "Zatsu Noh"
Là nhóm các tác phẩm đa dạng không thuộc bốn loại trên. Bao gồm các tiết mục về phụ nữ điên, quỷ nữ, các câu chuyện đời thường, đặc trưng bởi nội dung phong phú.
Tiết mục thứ năm "Kiri Noh"
Là những vở Noh có các linh hồn quỷ, động vật, oan hồn, yêu quái, bồ tát... không phải con người làm Shite. Còn gọi là "Kiri Noh", thường là những tiết mục mạnh mẽ, hoành tráng, từng là thể loại hay được dùng để kết thúc các buổi diễn.
Các thể loại tiết mục Noh: Genzai Noh và Mugen Noh
Ngoài phân loại theo "Gobandate", Noh còn được chia thành "Genzai Noh" và "Mugen Noh" dựa trên cách dàn dựng và tính cách nhân vật xuất hiện.
Genzai Noh chủ yếu xoay quanh các nhân vật trong thế giới thực, phần lớn nhân vật xuất hiện là người sống.
Ngược lại, trong Mugen Noh, các thực thể linh thiêng làm Shite. Cấu trúc điển hình là trước khi Waki đến thăm danh lam thắng cảnh thì Shite sẽ xuất hiện trước và kể về nguồn gốc hoặc câu chuyện quá khứ ở phần đầu, sau đó biến mất, rồi ở phần sau xuất hiện với hình dạng linh hồn thật và biểu diễn điệu múa.
Sau đó, mọi sự kiện kết thúc như thể chỉ là "giấc mơ", tạo nên cảm giác vô thường và vẻ đẹp u huyền, đây cũng là nguồn gốc tên gọi "Mugen Noh".
Các thể loại tiết mục Kyogen: Phân loại theo vai trò của Shite
Trong Kyogen, các vai diễn thường không có tên riêng, mà Shite thường là những người dân thường hoặc tầng lớp xã hội phổ biến thời Muromachi.
Tiêu biểu là "Shomyo Kyogen" với Taro Kaja làm Shite. Ngoài ra còn có "Daimyo Kyogen" với Daimyo làm Shite, các câu chuyện xoay quanh con rể, các tiết mục về quỷ, thần may mắn... được phân thành nhiều thể loại đa dạng.
Kyogen thể hiện tính dân gian và châm biếm qua từng vai diễn, mang lại sự gần gũi đối lập với sự trang nghiêm của Noh.
*Taro Kaja: "Taro" nghĩa là "người thứ nhất", "Kaja" nghĩa là "người trẻ", thường dùng để chỉ người hầu đứng đầu. Đây là nhân vật nổi tiếng tiêu biểu của Kyogen.
Các tác phẩm tiêu biểu của Noh
"Okina"
『Okina』 là một vở Noh mang tính nghi lễ, cầu chúc cho thiên hạ thái bình, thường được biểu diễn trong dịp năm mới hoặc khi khai mạc sân khấu, và có những đặc điểm khác biệt so với các tiết mục Noh khác. Đây là vở Noh cực kỳ "đặc biệt" trong các vở Noh. Các nghệ sĩ Noh gọi tác phẩm thiêng liêng này là "Noh mà không phải là Noh".
Lời hát (utai)* cũng giống như thần chú, từ xưa đã được coi trọng như một nghi lễ thần thánh.
*Utai: Bao gồm cả lời thoại, là phần được hát bằng giọng nói
『Takasago』
Vào đầu thời kỳ Heian, một vị thầy cúng đã nghe một cặp vợ chồng già kể về nguồn gốc của cây thông Aioi ở bãi biển Takasago và Sumiyoshi. Cặp vợ chồng già tiết lộ rằng họ chính là linh hồn của cây thông, rồi nói sẽ đợi ở Sumiyoshi và rời đi bằng thuyền. Sau đó, khi vị thầy cúng đến Sumiyoshi, thần Sumiyoshi xuất hiện, múa và chúc phúc cho trường thọ và hòa bình.
『Takasago』 là một trong những vở Noh có địa vị cao nhất trong các vở phụ, và được biết đến rộng rãi như một "khúc hát may mắn" thường được hát trong lễ cưới và các dịp chúc mừng.
*Cây thông Aioi: Cây thông trông như mọc từ một gốc, hai cây ôm sát vào nhau
『Hagoromo』
Tại bãi thông Miho, một ngư dân tìm thấy chiếc áo lông của thiên nữ và định mang về. Thiên nữ tha thiết cầu xin trả lại áo, nhưng ngư dân đáp rằng sẽ trả nếu được xem thiên nữ múa. Sau đó, thiên nữ khoác áo lông, múa điệu múa thần bí và duyên dáng gọi là "Hagoromo-gaeshi", ban phát báu vật từ trời và bay lên thiên giới.
Điệu múa của thiên nữ ở phần sau là một trong những cảnh nổi tiếng của Noh, khiến khán giả cảm nhận được vẻ đẹp cao quý và huyền ảo.
Các tác phẩm tiêu biểu của Kyogen
『Sanbansan・Sanbaso』
Là vai diễn của nghệ sĩ Kyogen trong phần sau của vở Noh 『Okina』. Sanbaso thường được biểu diễn trong các dịp chúc mừng, là điệu múa cầu nguyện cho mùa màng bội thu và thiên hạ thái bình.
Một trong những điệu múa đó là "Momi-no-dan", múa mạnh mẽ theo nhịp trống và dậm chân. Một điệu khác là "Suzu-no-dan", cầm chuông trên tay, đeo mặt nạ Kuroshikijo, vừa múa vừa làm động tác gieo hạt, tăng dần nhịp điệu. Cả hai đều mang ý nghĩa cầu mong mùa màng bội thu. Tùy theo trường phái mà động tác và cách viết có thể khác nhau.
『Boushibari』
Taro Kanja và Jiro Kanja là những người luôn lén uống rượu khi ở nhà trông nhà. Để ngăn hai người uống trộm rượu, chủ nhà đã trói một người vào cây gậy, người còn lại bị trói tay ra sau. Tuy nhiên, hai người hợp tác với nhau để cố gắng uống rượu, cuối cùng còn mở tiệc ăn uống.
Cảnh múa và hát khi bị trói, cùng những màn đối đáp hài hước mang lại tiếng cười cho khán giả. Đây cũng là vở Kyogen tiêu biểu và rất nổi tiếng.
Những nơi và cơ sở có thể thưởng thức Noh
Noh có thể được thưởng thức tại các nhà hát Noh trên khắp Nhật Bản, tiêu biểu là "Nhà hát Noh Quốc gia" ở Sendagaya, Tokyo. Ngoài ra còn có nhiều địa điểm truyền thống như "Kyoto Kanze Kaikan" ở Kyoto, "Ohtsuki Nohgakudo (Kongo Nohgakudo)" ở Osaka, nơi bạn có thể trải nghiệm những sân khấu mang nét đặc trưng của từng vùng.
Bạn cũng nên thử "Takigi Noh" được tổ chức ngoài trời hoặc trong khuôn viên đền chùa. Sân khấu dưới ánh lửa đuốc càng làm nổi bật thế giới huyền ảo, mang lại trải nghiệm đặc biệt.
Cách thưởng thức Noh tại nhà
Để thưởng thức Noh và Kyogen tại nhà, cách thực tế nhất là sử dụng DVD/Blu-ray ghi hình các buổi biểu diễn, hoặc xem video phát trực tuyến chính thức của nhà hát. Sử dụng dịch vụ phát hành chính thức thay vì video tải lên trái phép sẽ giúp bạn yên tâm thưởng thức chất lượng hình ảnh, âm thanh cao và góp phần bảo vệ bản quyền.
Để tạo không gian thưởng thức, hãy giảm ánh sáng trong phòng và sử dụng ánh sáng gián tiếp để tạo không khí như sân khấu. Ngoài ra, sử dụng loa hoặc tai nghe để tái hiện âm thanh của nhạc cụ và lời hát sẽ tăng cảm giác sống động.
Để chuẩn bị trước khi xem, bạn có thể tận dụng các video giải thích trực tuyến, video lưu trữ có thuyết minh sân khấu, hoặc sách âm thanh (utaibon) do nhà hát Noh hoặc các trường phái phát hành, giúp trải nghiệm thưởng thức tại chỗ thêm sâu sắc.
Comments