Bạn đã từng nhìn thấy những tác phẩm thủ công bằng đá tuyệt đẹp như đèn đá hay tượng Komainu đứng lặng lẽ giữa thiên nhiên ở các khu vườn Nhật Bản, đền thờ Thần đạo và các chùa chiền chưa? Những tác phẩm đó không chỉ đơn thuần là vật trang trí, mà còn là kết tinh của văn hóa truyền thống độc đáo của Nhật Bản, thể hiện sự hòa hợp với thiên nhiên và mang theo những lời cầu nguyện.
Trên khắp Nhật Bản, có những vùng đã phát triển kỹ thuật chế tác đá tinh xảo qua nhiều năm lịch sử, và trong số các sản phẩm thủ công truyền thống được Bộ trưởng Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp công nhận, cũng có một số sản phẩm được chế tác từ đá.
Bài viết này sẽ giới thiệu rộng rãi về lịch sử, đặc điểm, các vùng sản xuất nổi tiếng, điểm tham quan và cách thưởng thức những sản phẩm đá mỹ nghệ truyền thống tiêu biểu. Chúng ta sẽ cùng khám phá sâu hơn về mỹ cảm của người Nhật được nuôi dưỡng bởi văn hóa gắn với đá và kỹ thuật tinh xảo của các nghệ nhân.
※Khi bạn mua hoặc đặt trước các sản phẩm được giới thiệu trong bài viết, một phần doanh thu có thể được hoàn lại cho FUN! JAPAN.
Đá mỹ nghệ của Nhật Bản là gì? Truyền thống hiện diện trong các khu vườn Nhật Bản và đền chùa
Đá mỹ nghệ Nhật Bản là nghệ thuật thủ công dùng đá làm chất liệu, đã gắn bó sâu sắc với đời sống và tín ngưỡng của người dân, tiêu biểu như đèn đá, tháp đá, tượng Komainu,... Vì được sử dụng ngoài trời trong thời gian dài, đá cần có độ bền, khả năng chống nước và dễ gia công.
Hiện nay, trong số các sản phẩm thủ công truyền thống được Bộ trưởng Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp công nhận, có cả những sản phẩm đá mỹ nghệ, tiêu biểu như "Okazaki Sekikuhin" của tỉnh Aichi hay "Date Kanseki Kogei" của tỉnh Miyagi.
Lịch sử đá mỹ nghệ tại Nhật Bản
Văn hóa chế tác đá ở Nhật Bản bắt đầu từ thời kỳ Đồ Đá cũ với các công cụ bằng đá, và phát triển thành đồ trang sức, vật dụng nghi lễ vào thời kỳ Jomon.
Đến thời Yayoi, đá được sử dụng làm dao cắt lúa, còn thời Kofun xuất hiện quan tài đá và đồ tùy táng bằng đá, cho thấy đá là chất liệu quan trọng cả trong đời sống lẫn tín ngưỡng.
Sự phát triển thực sự của "đá mỹ nghệ" được cho là bắt đầu từ thời Asuka khi Phật giáo du nhập vào Nhật Bản. Cùng với việc xây dựng chùa chiền, việc chế tác tượng Phật, tháp đá, đèn đá trở nên phổ biến, và đến thời Heian, cùng với sự phát triển của văn hóa vườn tư gia, các tác phẩm điêu khắc đá để trang trí cũng phát triển.
Bước sang thời Edo, văn hóa vườn tư gia của tầng lớp võ sĩ và dân thành thị phát triển mạnh, các vật dụng như đèn đá, chậu rửa tay bằng đá cũng trở nên quen thuộc với người dân. Từ thời Minh Trị trở đi, cùng với sự phát triển của kiến trúc phương Tây, các tác phẩm điêu khắc đá và bia kỷ niệm mang phong cách phương Tây xuất hiện, nghệ thuật chế tác đá tiếp tục thay đổi theo thời đại và vẫn được lưu truyền ở nhiều nơi cho đến ngày nay.
Các sản phẩm đá mỹ nghệ tô điểm cho vườn Nhật và đền chùa
Đèn đá (Ishidōrō)
Đèn đá (Ishidōrō) từng được sử dụng làm đèn dâng lên Đức Phật khi Phật giáo du nhập vào Nhật Bản. Đèn gồm 6 bộ phận: Ngọc trang trí (Hōju/kyurin), vòm, hộp đèn (hibukuro), đế trung tâm (chūdai), trụ (sao), và đế dưới (gedai), trong đó nguồn sáng được gắn ở hộp đèn trung tâm. Sau khi du nhập vào Nhật Bản, đèn đá không chỉ được đặt tại chùa chiền mà còn xuất hiện trong vườn của quý tộc, võ sĩ cấp cao và cả những dân thành thị giàu có.
Chỉ riêng những loại tiêu biểu đã có các loại như "đèn lồng đứng", "đèn lồng ngắm tuyết", "đèn lồng ngang", "đèn chìm", và mỗi loại lại có những phân loại chi tiết hơn. Ví dụ, một trong những kiểu đèn lồng đứng tiêu biểu là kiểu Kasuga, có hình dáng 1 vòm lục giác và hộp đèn đặt trên một trụ tròn cao. Tên gọi này xuất phát từ việc kiểu đèn này thường thấy ở đền Kasuga Taisha tại Nara.
Komainu (Sư tử đá)
Komainu là tượng đá được đặt thành một cặp ở lối vào hoặc trước chính điện của các đền thần đạo, từ lâu đã được biết đến như "thú hộ vệ" bảo vệ đền thờ. Nguồn gốc của chúng là tượng sư tử truyền từ Ba Tư cổ đại và Ấn Độ, qua Trung Quốc đến Nhật Bản, và vào thời Heian, người ta đặt tượng gỗ trong cung điện để trừ tà. Sau này, chúng được làm bằng đá và từ thời Kamakura trở đi đã phổ biến ở các đền trên khắp Nhật Bản.
Komainu bên trái và phải được phân biệt là "A" (mở miệng) và "Un" (ngậm miệng), trong đó "A" tượng trưng cho sự bắt đầu, còn "Un" tượng trưng cho sự kết thúc. Phần lớn có hình dáng giống sư tử, nhưng theo truyền thống, loại có sừng gọi là "Komainu", loại không có sừng gọi là "Shishi". Ngày nay, ngoài việc là biểu tượng trừ tà và xua đuổi vận xấu, Komainu còn được yêu thích như vật trang trí trong vườn hoặc trước cổng nhà.
Tháp đá (Sekitō)
Đây là tháp tưởng niệm được du nhập vào Nhật Bản cùng với Phật giáo, được xây dựng như biểu tượng để cầu nguyện cho linh hồn người đã khuất. Nguồn gốc là Stupa (tháp Xá lợi) của Ấn Độ cổ đại, và ở Nhật Bản, từ thời Nara, người ta bắt đầu xây dựng bằng đá.
Các loại tiêu biểu gồm có "Gorintō" (tháp ngũ luân) với các khối cầu và thân tháp xếp chồng trên bệ vuông, hay "Hōkyōintō" (tháp bảo khố ấn) thanh nhã với phần trên cùng có trang trí họa tiết luân xa. Từ thời Kamakura đến Muromachi, hình dáng của chúng ngày càng tinh tế, không chỉ được sử dụng ở chùa chiền, nghĩa trang mà còn là yếu tố cảnh quan trong các khu vườn. Ngày nay, tháp đá còn được xây dựng như bia tưởng niệm hoặc tháp cầu nguyện, trở thành đại diện cho nghệ thuật điêu khắc đá của Nhật Bản.
Bậc đá (Tobiishi)
Đây là lối đi trong vườn Nhật Bản, được bố trí với các phiến đá để có thể đi lại mà không dẫm trực tiếp lên đất. Bắt đầu được sử dụng trong vườn trà (Roji) vào thời Azuchi-Momoyama, đến thời Edo đã được áp dụng cho nhiều kiểu vườn khác nhau. Ưu điểm là có thể đi lại mà không làm bẩn giày dép vào ngày mưa, đồng thời là yếu tố tạo nên sự sống động cho cảnh quan vườn.
* Vườn trà (Chatei): Vườn có phòng trà, còn gọi là Roji.
Cầu đá (Ishibashi)
Cầu đá thường thấy trong các khu vườn có đường đi dạo quanh hồ, tạo nên hình ảnh phản chiếu trên mặt nước tĩnh lặng, tô điểm thêm nét thi vị cho cảnh quan. Có nhiều hình dạng khác nhau như "Soribashi" (cầu bán nguyệt) với hình dáng cong nhẹ, hay "Hirabashi" (cầu ngang) được xây bởi các phiến đá phẳng.
Vào thời Azuchi-Momoyama, cùng với thẩm mỹ của nghệ nhân trà đạo Sen no Rikyu, những cây cầu đá giản dị, tự nhiên được đưa vào vườn trà, và đến thời Edo xuất hiện cả những cây cầu trang trí cầu kỳ. Ngày nay, cũng như bậc đá, cầu đá là yếu tố không thể thiếu trong nhiều khu vườn, vừa có tính thực dụng vừa làm đẹp cảnh quan.
Tsukubai ・Chậu rửa tay
Chậu rửa tay bằng đá (chōzubachi) được sử dụng để thanh tẩy tay và miệng trước khi vào phòng trà trong trà đạo. Nước sạch luôn được rót vào, giữ cho nước trong chậu luôn tĩnh lặng và trong lành. Toàn bộ hệ thống bao gồm chậu rửa tay này được gọi là "tsukubai".
Vốn dĩ, tsukubai được đặt trong khu vườn có phòng trà, nhưng với vẻ ngoài thanh tịnh, ngày nay nó còn được sử dụng rộng rãi như một yếu tố trang trí vườn hoặc để thưởng thức âm thanh của nước trong các khu vườn hiện đại.
Sản phẩm thủ công truyền thống bằng đá được công nhận tại Nhật Bản
Từ xa xưa, nghề thủ công đá mỹ nghệ đã phát triển ở nhiều nơi trên khắp Nhật Bản, nhưng tính đến năm 2025, chỉ có 4 khu vực trên toàn quốc được Bộ trưởng Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp công nhận là nơi sản xuất "nghề thủ công truyền thống đá mỹ nghệ".
Dưới đây là giới thiệu về các sản phẩm đá mỹ nghệ tiêu biểu được truyền lại ở từng khu vực.
Kyoto｜Kyō Ishikōgeihin (京石工芸品)
Nghề thủ công tạo tác đá mỹ nghệ "Kyō Ishikōgeihin" ra đời tại Kyoto đã được công nhận là sản phẩm thủ công truyền thống vào năm 1979 (năm Shōwa 54).Lịch sử của nghề này có thể truy về thời Heian, phát triển cùng với sự lan rộng của Phật giáo và sự phát triển của các ngôi chùa, khu vườn.
Tại khu vực Shirakawa, nằm dưới chân núi Hiei ở phía đông bắc thành phố Kyoto, là nơi đã khai thác loại đá granit chất lượng cao có tên là "Shirakawa-ishi", từ lâu đã được ưa chuộng để sử dụng làm nguyên liệu cho tháp đá và đèn đá. Với việc Kyoto từng là trung tâm chính trị và văn hóa trong thời gian dài, kỹ thuật chế tác đá tinh xảo cũng phát triển mạnh mẽ. Các sản phẩm chính bao gồm đèn đá, chậu rửa tay, tháp đá, điêu khắc đá và các sản phẩm đá trang trí dùng trong vườn.
Đặc điểm của nghề này là một nghệ nhân đá mỹ nghệ sẽ đảm nhận toàn bộ quy trình từ chọn đá thô, cắt, điêu khắc đến hoàn thiện. Những sản phẩm Kyō Ishikōgeihin được tạo ra qua quy trình tỉ mỉ này là yếu tố quan trọng hỗ trợ văn hóa vườn Nhật Bản ở Kyoto, và đến nay vẫn được đánh giá cao như một nghề thủ công tượng trưng cho sự hài hòa giữa con người và thiên nhiên.
Tỉnh Tottori & Tỉnh Shimane｜Izumo Ishidōrō (出雲石燈ろう)
Izumo Ishidōrō, được sản xuất chủ yếu tại thành phố Sakaiminato (tỉnh Tottori), thành phố Matsue và Izumo (tỉnh Shimane), là sản phẩm đá mỹ nghệ được công nhận là "Sản phẩm thủ công truyền thống đặc trưng của tỉnh Shimane" vào năm 1982.
Từ xa xưa, chúng đã được sử dụng làm đèn dâng sáng trong chùa chiền hay vườn cảnh, nhưng hình dạng như hiện nay được phát triển vào thời Edo. Nguyên do là lãnh chúa phiên Matsue đã đánh giá cao chất lượng của đá Kimachi (kimachi-ishi), được khai thác quanh khu vực Kimachi ở thị trấn Shinji thuộc thành phố Matsue, và dưới sự bảo trợ của phiên, chỉ cho phép các thợ thủ công trong lãnh địa được quyền gia công.
Vào thời điểm đó, do việc vận chuyển đá Kimachi sang các phiên khác bị cấm nên nó cũng được gọi là ‘đá cấm mang đi’ (otome-ishi).
Đá Kimachi có đặc điểm là chất đá mịn và mềm, dễ gia công, đồng thời có khả năng chịu nhiệt, chịu lạnh tốt và ít bị phong hóa. Thêm vào đó, bề mặt đá dễ mọc rêu, giúp nó nhanh chóng hòa vào cảnh quan tự nhiên, cũng là một điểm hấp dẫn.
Dáng vẻ tao nhã của đèn đá Izumo không chỉ làm nổi bật các trà đình và vườn Nhật Bản mà hiện nay còn được đánh giá như những tác phẩm điêu khắc đá mang tính nghệ thuật, và được ưa chuộng ở nước ngoài, trong đó có châu Âu và Mỹ, như các vật trang trí vườn hay vật liệu tạo cảnh quan.
Ibaraki｜Makabe Ishidōrō (真壁石燈籠)
Đèn đá Makabe là sản phẩm chế tác đá được sản xuất chủ yếu tại thị trấn Makabe, thành phố Sakuragawa, tỉnh Ibaraki. Việc sản xuất các sản phẩm đá tại khu vực này phát triển mạnh là do vùng núi Tsukuba, với trung tâm là thị trấn Makabe của thành phố Sakuragawa, từ lâu đã sản xuất ra đá Makabe và đá Inada — những loại đá granite chất lượng cao. Chất lượng xuất sắc của chúng đã được công nhận, đến mức vào năm 2024, chúng được Liên hiệp Khoa học Địa chất Quốc tế (IUGS) công nhận là một trong những loại “Đá Di sản” của thế giới.
Nguồn gốc của đèn đá Makabe làm từ đá Makabe có từ cuối thời Muromachi, và đặc điểm lớn nhất của chúng là những đường chạm trổ tinh tế và đẹp mắt tận dụng chất đá cứng, hơi trắng; cùng với phong thái độc đáo kết hợp giữa vẻ nặng chắc và sự mềm mại. Khi rêu bám vào loại đèn đá này, cảnh quan của vườn Nhật sẽ đậm nét tự nhiên hơn, hay vườn của chùa chiền lại càng trở nên thi vị hơn.
Để chế tác những đèn đá như vậy có đến 18 kỹ thuật và phương pháp truyền thống, bao gồm cả các công cụ truyền thống, và chúng đã được các bậc thợ danh tiếng truyền lại qua hệ thống học nghề. Nhờ những kỹ nghệ được kế thừa này mà đèn đá Makabe ngày nay vẫn tô điểm cho các vườn Nhật và chùa miếu với dáng vẻ tao nhã không đổi.
Aichi｜Sản phẩm đá Okazaki (Okazaki Sekkouhin)
Sản phẩm đá Okazaki, được tạo ra tại thành phố Okazaki tỉnh Aichi, có nguồn gốc từ kỹ thuật của những thợ đá được mời đến từ Kawachi và Izumi vào năm 1590 để tham gia xây dựng và chỉnh trang khu vực quanh thành Okazaki. Chính những thợ đá này đã tạo nên các phong cách tiêu biểu của sản phẩm đá Okazaki, như kiểu đèn Kasuga hay kiểu tuyết lục giác. Một trong những đặc trưng của đèn đá—sản phẩm chủ lực—là vẻ đẹp giản dị được tạo nên từ sự giao thoa giữa những đường thẳng và đường cong. Bên cạnh đó, điểm hấp dẫn độc đáo khác là các hoa văn trang trí tinh xảo và duyên dáng được chạm khắc trên đá.
Đá nguyên liệu dùng cho sản phẩm đá Okazaki được quy định phải là đá granite Okazaki—một trong những loại đá nổi tiếng toàn Nhật Bản—hoặc loại đá có chất lượng tương đương. Ngoài ra, kỹ pháp và công cụ dùng khi chế tác cũng được quy định rõ: ở công đoạn tạo hình phải dùng công cụ truyền thống là “nõm”, còn công đoạn chạm khắc phải dùng “bishiyan”, v.v.
Những sản phẩm đá Okazaki hoàn thiện theo cách đó đã được đặt làm đèn dâng sáng trong các đền chùa, vật trang trí vườn Nhật, hay đèn thường đêm soi sáng lối đi, và đã đóng vai trò quan trọng trong việc nâng đỡ vẻ đẹp cảnh quan của Nhật Bản. Ngày nay, các loại đèn vườn và chậu cảnh trang trí cho nhà cửa và kiến trúc kiểu Nhật vẫn đang được sản xuất rộng rãi.
Những điểm du lịch thưởng thức nghệ thuật đá
Trên khắp Nhật Bản, có rất nhiều đền chùa và khu vườn truyền lại nghệ thuật chế tác đá qua nhiều thế hệ.
Kyoto｜Chùa Ryoanji
Chùa Ryōan-ji ở Kyoto nổi tiếng với vườn khô (karesansui) và được đăng ký là Di sản Văn hóa Thế giới. Trong khuôn viên có đặt bản phục chế tinh xảo của tác phẩm nổi tiếng ‘tsukubai’ mang khắc chữ “Ware tada taru wo shiru” (Ngã duy tri túc), được lắp tại trà thất ‘Zōroku-an’, nơi bạn có thể cảm nhận tinh thần Thiền cùng vẻ đẹp tạo hình từ đá.
Shimane｜Đền Kamosu Jinja
Đền Kamosu Jinja ở thành phố Matsue tỉnh Shimane là một ngôi đền cổ kính, sở hữu chính điện được chỉ định là Quốc bảo như kiến trúc Đại xã cổ nhất Nhật Bản. Tại khu vực Matsue–Izumo xung quanh, bạn có thể bắt gặp đèn đá Izumo làm từ đá Kimachi ở nhiều nơi, giúp bạn cảm nhận gần gũi văn hóa đá của vùng.
Tokyo｜Nhà khách Akasaka (Geihinkan Akasaka Rikyu)
Đá Makabe sản xuất tại tỉnh Ibaraki đã được công nhận là Đá Di sản (Heritage Stone) vào năm 2020—lần đầu tiên tại Đông Á. Đá Makabe cũng được sử dụng cho tường ngoài Nhà khách Akasaka ở Tokyo, và chất đá tuyệt vời cùng ánh sáng của nó đang nâng đỡ vẻ đẹp kiến trúc nơi đây. Những ai muốn trải nghiệm sức hấp dẫn của đá nên thử ghé thăm các mỏ khai thác hoặc cơ sở trưng bày đá ở khu vực Makabe.
Lưu giữ kỷ niệm chuyến đi — Thưởng thức thủ công đá mỹ nghệ ngay tại nhà
Dù không có khu vườn rộng, bạn vẫn có thể thưởng thức bầu không khí tĩnh lặng như vườn Nhật ngay tại nhà. Dù khó để làm hồ nước hay đắp núi giả, chỉ cần rải những viên đá nhỏ hoặc trang trí một chiếc đèn tuyết loại nhỏ (yukimi-dōrō) cũng đủ mang lại vẻ đẹp mang phong cách Nhật cho ban công hay lối vào.
Ngoài ra, nếu kết hợp các tượng đá nhỏ cỡ lòng bàn tay hay những viên ngọc thạch (gyokuseki), bạn còn có thể tái hiện một vườn khô thu nhỏ trong không gian trong nhà. Chỉ cần đặt đá trên lớp cát trắng hoặc sỏi và vẽ các vòng gợn sóng là đã tạo nên một không gian khiến tâm hồn thư thái.
Gần đây, tại các cửa hàng nội thất hay trên các trang bán hàng trực tuyến cũng có bán những bộ ‘vườn khô để bàn’ hay ‘mô hình đèn đá’. Tham khảo các vườn Nhật truyền thống, tại sao bạn không thử tự tạo cho mình một khu vườn đá nhỏ?”
🌳Giá các bộ "Karesansui" là bao nhiêu? Kiểm tra trên Yahoo! Shopping
✨Bộ "đèn đá mini" giá bao nhiêu? Kiểm tra trên Yahoo! Shopping
Comments